تجلیل از خدمات مارکس به جامعۀ بشری (۲)

سال ۲۰۱۸ سال دویست سالگی تولد کارل مارکس

تجلیل از خدمات مارکس به جامعۀ بشری(۲)

” فیلسوفان تا این زمان فقط به تفسیر جهان به طریقه های گوناگون پرداخته و اکنون باید در صدد تغییر جهان بر آمد “

کارل مارکس ـ تزهائی در مورد فویرباخ

کارل مارکس در سال ۱۸۴۵ توانست با تحلیلی در مورد کتاب “جوهر مسیحیت” نوشتۀ فویرباخ  که سالها بعد به عنوان “تزهایی در بارۀ فویرباخ” معروف و به­چاپ رسید، نشان دهد که فویرباخ علیرغم پایه ماتریالیستی در زمینه مذهب مانند اکثر فیلسوفان قبل از خود عقل بشر را باعث وجود دنیا می­دانست. انگلس در اثرش “لودویک فویرباخ و پایان فلسفه کلاسیک آلمان” می­نویسد: “ایده­آلیسم واقعی فویرباخ به ­محض آنکه ما به اخلاقیات و فلسفه مذهب او برخورد می­کنیم، فورا برملا می­شود. فویرباخ بهیچوجه قصد ندارد مذهب را ملغی سازد، وی می­­خواهد آنرا کمال بخشد. خود فلسفه باید به مذهب بدل شود. “ادوار بشریت تنها بوسیله تغییراتی که در مذهب روی می­دهد از یکدیگر مشخص می­گردند جنبش تاریخی معین تنها زمانی، مبنای عمیقی حاصل می­کند که عمیقا در قلب انسانی نفوذ یابد. قلب شکل مذهب نیست و لذا نمی توان گفت که مذهب باید همچنین در قلب نیز جایگزین باشد؛ قلب- ماهیت مذهب است”(نقل قول اشتارکه ص ۱۶۸). بنابر نظریه فویرباخ مذهب رابطه عاطفه­ای و قلبی انسانی با انسان دیگر است، رابطه­ای که تا کنون حقیقت خود را در انعکاس پندارآمیز واقعیت(بوسیله یک یا چند خدا که همه انعکاسات پندارآمیز از خواص انسانی هستند)، می­جست و اکنون بلاواسطه و مستقیما آنرا در عشق بین “من” و “تو” می­یابد. سرانجام مطلب در نزد فویرباخ به­اینجا می­رسد که عشق جنسی یکی از عالیترین و یا خودعالیترین شکل پیروی از مذهب نوین اوست.”(لودویک فویرباخ و پایان فلسفه کلاسیک آلمان ف. انگلس؛ صفحات ۱۸ و ۱۹ نشریه حزب کار ایران).

 مارکس این پرسش را طرح کرد: آیا دنیای حقیقی وجود دارد، ولی آیا وجود آن فقط به این علت است که به­وسیله عقل و فهم بشر درک می­شود و یا اینکه دارای واقعیتی خاص خود می­باشد، واقعیتی که حتی ممکن است باعث پیدایش عقل بشر شده باشد؟ مارکس بیان کرد که عقل را فقط زمانی می­توان شناخت که در دنیای واقعی اعمال شود و گفت که خودآگاهی واقعی ما، دانستن این­که  می­دانیم، از تعامل میان عقل و فهم بشری با دنیای مادی نشأت می­گیرد. مارکس و انگلس در این زمان است که  در مقابل فویرباخ قرار می­گیرند. مارکس و انگلس با تحقیقات وسیع و عمیق خود با پیروزی؛ روند جدائی از فلاسفۀ گذشته و حتی اساتید خود را پشت سر می­گذارند. آن­ها برخلاف مسیر فویرباخ و دیگر فلاسفه؛ سوژۀ منفعل نبودند، و ننشستند تا حقیقت از راه به­رسد، بلکه خود به عنوان سوژۀ فعال  در راه شناخت؛ حرکت کردند و فلسفه­ای را خلق کردند که در اساس با ماتریالیسم فویرباخ در تقابل بود. مارکس در تزهائی در رابطه با فویرباخ از ماتریالیسم مرسوم آنزمان گذر کرده، با ایده­آلیسم دکارتی مبارزه کرده و از ماتریالیسم جدید خود دفاع می­کند.

درکتاب با ارزش رفیق فروتن به­نام  رئالیسم اسلامی و فلسفۀ مارکسیست  ص ۳۳ چنین آمده است: “فلسفۀ مارکسیست عالی­ترین شکل تکامل فلسفه است که براثر مبارزه طولانی جهان­بینی­های متضّاد شکل گرفته است و در پیدایش آن نه تنها مکاتب مختلف ماتریالیسم که مکاتب مختلف ایده­آلیسم نیز نقش خود را ایفا کرده­اند. فلسفه مارکسیست وارث همه دستاوردهای مثبت و مترقّی فلسفه طی هزاران سال تاریخ فلسفه است.”

او همچنین در مورد خصائل فلسفه مارکسیست می­نویسد(همانجا ص ۳۶ـ۳۵): “در جامعه طبقاتی تمام اشکال شعور اجتماعی مانند سیاست؛ حقوق؛ هنر؛ مذهب و غیره خصلت طبقاتی دارد. فلسفه از این حکم مستثنی نیست. آخر بورژوازی که در زمینه سیاسی و اقتصادی با وضع قوانین و ایجاد نیروهای انتظامی با قوه قهریه از منافع و قدرت سیاسی خود حراست می­کند، چگونه ممکن است اَشکال دیگر شعوراجتماعی مانند علم؛ فلسفه؛ مذهب و هنر را مورد استفاده قرار ندهد. بورژوازی ایدئولوژی خود را دارد و آنرا از طریق آموزش و پرورش و همه رسانه­های عمومی و همه وسائل تفریح در نسل­ها رسوخ می­دهد. بورژوازی در عین حال با ایدئولوژی طبقه کارگر به مقابله برمی­خیزد و این کار را با دست ایدئولوگ­های خود؛ با دست روشنفکرانی که به خدمت او در می­آیند، انجام می­دهد. طبقاتی بودن ایدئولوژی آنچنان آشکار و هویدا است که هر کس آنرا به­چشم می­بیند.

و این اوّلین خصوصیت فلسفه مارکسیست است که خصلت طبقاتی آنست.(تکیه از توفان)

دوّمین خصوصیت فلسفه مارکسیست خصلت علمی آنست. فلسفه مارکسیست برپایه دستاوردهای علوم بنا شده و با علوم در تماس و ارتباط نزدیک است. فلسفه مارکسیست دستاوردها و نتایج علوم را براساس فلسفه ماّدی و با اسلوب دیالکتیک تحلیل می­کند و تعمیم می­دهد و یک سیمای همه­جانبه و علمی از جهان عرضه می­دارد.”

فلسفۀ مارکسیست برپایه­های ماتریالیسم تاریخی و ماتریالیسم دیالکتیک قرار دارد.

ماتریالیسم دیالکتیک وماتریالیسم تاریخی، دو بخش از فلسفۀ مارکسیسم هستند که هرگز نمی­توان آنها را از یکدیگر جدا و تفکیک کرد. آنها وحدتی ناگسستنی دارند و وحدتشان در این است که ماتریالیسم دیالکتیک رابطه ماده با شعور را بیان می­کند، و ماتریالیسم تاریخی مفاهیم ماتریالیسم و دیالکتیک بر جامعۀ انسانی  را بسط و گسترش می­دهد و درست در همین­ جاست که  وحدت این دو نمایان می­گردد.

ماتریالیسم تاریخی علمی است که قوانین عام تکامل جامعۀ بشری را بررسی می­­کند و بسط و گسترش مفاهیم ماتریالیسم و دیالکتیک بر زندگی جامعۀ انسانی است و به­همین خاطر نیز شامل قوانین عام ماتریالیسم دیالکتیک است.

ماتریالیسم تاریخی نشان می­دهد که جامعه علیرغم آن­ که  پیچیده­ترین و بغرنج­ترین بخش دنیای مادّی است، امّا با شیوۀ علمی می­توان قوانین تکامل و حرکت به جلوی آنرا بررسی و تجزیه تحلیل کرد. جامعه نیز مانند طبیعت دارای پدیده­های گوناگون است که هرکدام از این پدیده­ها علم مخصوص به­خود را دارا می­باشد. ماتریالیسم تاریخی امّا این علوم را جدا از یکدیگر بررسی نمی­کند، بلکه جامعه را به­عنوان مجموعه­­ای واحد در کلیه روابط  درونیش بررسی می­کند. موضوع ماتریالیسم تاریخی بررسی و مطالعۀ یک ملّت یا یک کشور نیست، بلکه کل جامعۀ بشری و تکامل کلیۀ خلق­ها را مدّ نظر دارد. مارکس و انگلس با کوشش و تفحص بی­وقفۀ خود توانستند به چنین نتایجی دست یابند و به جرأت می­توان  کوشش­های این دو دانشمند انقلابی را بزرگترین خدمت به جامعۀ بشری دانست.

لنین در مقاله زندگینامه مارکس به صورت فشرده تحت عنوان “دیالکتیک” آورده است:

“مارکس و انگلس دیالکتیک هگل را که همه جانبه­ترین و از نظر محتوی غنی­ترین و ژرفترین آموزش در باره تکامل است، بزرگترین دستآورد فلسفه کلاسیک آلمان می­شمردند. و هر فرمولبندی دیگری از اصل تکامل و تحول را یک جانبه، از نظر محتوی فقیر، دست و پا شکسته و مسخ کننده سیر واقعی تکامل طبیعت و جامعه می­دانستند(تکاملی که اغلب توام با جهش­ها، فاجعه­ها و انقلاب­هاست).

انگلس می­نویسد: “من و مارکس شاید تنها کسانی بودیم که وظیفه نجات دیالکتیک آگاه(از تارو مار ایده­آلیسم و از جمله از تارومار خود هگل­گرائی) و “انتقال آنرا به­درک ماتریالیستی طبیعت به­عهده گرفتیم”. “طبیعت دلیل دیالکتیک است، و علوم طبیعی امروزین نشان می­دهد که این دلیل فوق­العاده غنی است.”(اینها هنوز قبل از کشف رادیوم، الکترونها؛ تبدیل عناصرو غیره نوشته شده است!!). “این علوم همه روزه انبوهی کارمایه به­دست می­دهد حاکی از اینکه امور طبیعت در آخرین تحلیل برمدار دیالکتیکی است و نه متافیزیکی.”

انگلس می­نویسد: “این اندیشه سترگ و بنیادی که جهان از اشیاء آماده و به­حدکمال رسیده­ای تشکیل نشده، بلکه مجموعه­ای است از روندهائی که در آن اشیائی که تغییرناپذیرمی­نمایند و همچنین عکس­های فکری که مغز ما از این اشیاء می­گیرد و مفاهیمی که می­سازد، مدام در تغییرند: گاه پدید می­آیند، گاه نابود می­شوند- این اندیشه سترگ و بنیادی از زمان هگل آنچنان در اذهان عمومی جا گرفت که بعید است کسی آنرا به­صورت کلی­اش انکار کند. اما پذیرش آن در حرف یک چیز است و به­کار گرفتنش در هر مورد مشخص و در هر عرصه مفروض بررسی چیز دیگر.” ” برای فلسفه دیالکتیکی چیزی که یکبار برای همیشه مستقر شده، نامشروط و مقدس باشد وجود ندارد. این فلسفه مهر سقوط ناگزیر را در هر چیزی و بر هر چیزی می­بیند. در برابر این سقوط هیچ چیز یارای مقاومت ندارد، جز روند لاینقطع پدید آمدن و نابود شدن، سیر صعودی بی­انتها از پائین­تر به بالاتر.”

بدینسان بنابر مارکس دیالکتیک عبارتست از “دانش قوانین عام حرکت، هم حرکت جهان و هم حرکت تفکر انسانی.”

مارکس این جانب انقلابی فلسفه هگل را گرفت و تکامل بخشید. ماتریالیسم دیالکتیک “به­فلسفه­ای که مافوق سایر علوم قرار گرفته باشد، نیازمند نیست.”

از فلسفه پیشین تنها “اموزش مربوط به تفکر و قوانین آن یعنی منطق صوری و دیالکتیک” باقی می­ماند. و اما دیالکتیک بنابر مارکس و نیز بنابر هگل آنچه را هم که امروز تئوری شناخت(گنوسئولوژی) می­نامند در برمی­گیرد. این تئوری شناخت نیز باید موضوع خود را به­طور تاریخی در نظر گرفته منشاء تکامل شناخت و گذار از نشناختن به شناختن را بررسی کند و تعمیم دهد.

در زمان ما اندیشه تکامل و تحول تقریبا تمام و کمال در شعور اجتماعی جا گرفته است، ولی نه از راه فلسفه­ی هگل، بلکه از راههای دیگر. اما فرمولبندی که مارکس و انگلس با تکیه بر هگل از این اندیشه به­دست داده­اند به­مراتب همه­جانبه­تر و از نظر محتوی غنی­تر از اندیشه رایج تحول است.

تکامل به­مثابه انکار تکرار پله­های طی شده، اما تکرار آنها بگونه­ای دیگر و برشالوده­ای به­مراتب بالاتر(“نفیِ نفی”)، تکامل به اصطلاح مارپیچی و نه مستقیم­الخط؛- تکامل جهش­وار، فاجعه­آمیز، انقلابی؛- “گسستن­های تدریج”، تبدیل شدن کمیت به کیفیت، تکانه­های درونی تکاملِ بخشِ ناشی از تضاد و تصادم نیروها و گرایشهای گوناگونی که روی جسم مفروض و یا در چارچوب پدیده مفروض و یا درون جامعه مفروض تاثیر می­گذارند؛- وابستگی متقابل و نزدیکترین پیوند گسست ناپذیر میان کلیه جوانب هر پدیده(ناگفته نماند که تاریخ مدام جوانب تازه­ای را بر ما مکشوف می­دارد)، پیوندی که روند جهانی واحد و قانونمند حرکت از آن ناشی می­شود- چنین است پاره­ای از خطوط دیالکتیک به­مثابه آموزش پر محتوی­تر(از معمول) تکامل.(به نامه مارکس به انگلس مورخ ۸ ژانویه ۱۸۶۸ مراجعه کنید که در آن “شقوق ثلاثه چوبین” اشتاین را- که اشتباه گرفتنش با دیالکتیک ماتریالیستی ابلهانه است- مسخره می­کند.)

درک ماتریالیستی تاریخ

آگاهی برناپیگیری، ناتمامی و یک جانبگی ماتریالیسم کهنه، مارکس را به ضرورت “هماهنگ کردن دانش اجتماعی با شالوده ماتریالیستی و نوسازی آن متناسب با این شالوده” معتقد ساخت. حال که ماتریالیسم، به­طور کلی شعور را ناشی از هستی می­داند و نه برعکس، پس ماتریالیسم، هنگامیکه برزندگی اجتماعی انسانها انطباق داده می­شود، طلب می­کند که شعور اجتماعیناشی از هستی اجتماعی دانسته شود، مارکس می­گوید: “فن­آوری نمایانگر رابطه فعال انسان با طبیعت و روند مستقیم تولید زندگی او و به­همراه آن نمایانگر شرایط اجتماعی زندگی او و تصورات ذهنیِ ناشی از این شرایط است.”(سرمایه جلد اول).

مارکس، فرمولبندی تمام و کمالی از احکام بنیادی ماتریالیسم را که جامعه بشری و تاریخ آنرا نیز فرامی­گیرد، در مقدمه کتاب “در انتقادی از اقتصاد سیاسی” با جملات زیر به­دست می­دهد:

“انسانها هنگام تولید اجتماعی زندگی خویش وارد مناسبات تولیدی معین و ناگزیری می­شوند که تابع اراده­ی آنان نبوده، بلکه متناسب با مرحله تکاملی نیروهای مولده مادی آنان است.

مجموعه این مناسبات تولیدی ساختار اقتصادی جامعه یعنی شالوده واقعی را که برروی آن روبنای حقوقی و سیاسی جامعه ساخته شده و بالا می­آید، تشکیل می­دهد و اشکال معینی از شعور اجتماعی با آن مطابقت دارد. شیوه تولید زندگی مادی تعیین کننده همه زندگی اجتماعی، سیاسی و معنوی انسانهاست. شعور انسانها هستی آنان را تعیین نمی­کند، بلکه برعکس هستی اجتماعی انسانهاست که شعورشان را تعیین می­کند. نیروهای مولده مادی در پله معینی از تکامل خویش با مناسبات تولیدی و یا مناسبات مالکیتی که تا کنون در درون آن تکامل می­یافتند در تناقض می­افتند(و مناسبات مالکیت خود چیزی جز بیان حقوقی مناسبات تولیدی نیست). این مناسبات از شکل تکامل نیروهای مولد به پای­بند تکامل آنها بدل می­شوند. آنگاه دوران انقلاب  اجتماعی فرامی­رسد.

با تغییر بنیان اقتصادی، سرتاسر روبنای عظیم نیز دیر یا زود دگرگون می­شود. هنگام بررسی این دگرگونیها همواره باید دگرگونی مادی در شرایط اقتصادی تولید را که با دقت علوم طبیعی قابل تعیین است، از اشکال حقوقی، سیاسی، مذهبی، هنری و یا فلسفی و خلاصه از اَشکال ایدئولوژیکی که انسانها این تصادم را در قالب آنها دریافته و علیه آنها مبارزه می­کنند، تمیز داد.

همچنانکه نمی­توان راجع به یک فرد بر اساس آنچه او در باره خودش می­گوید اندیشید، قضاوت کرد، در باره چنین دوران دگرگونی نیز نمی­توان بر اساس شعورش قضاوت نمود. برعکس این شعور را باید برمبنای تضادهای زندگی مادی و بر اساس تصادم موجود بین نیروهای مولده جامعه و مناسبات تولیدی توضیح داد.”

“شیوه­های تولید آسیائی، باستانی(آنتیک)، فئودالی و معاصر یعنی بورژوائی را می­توان در خطوط کلی دورانهای ترقی صورتبندی اقتصادی-اجتماعی دانست.”(با فرمولبندی کوتاهی که مارکس در نامه­ای به انگلس مورخ ۷ ژانویه ۱۸۶۶ به­دست داده مقایسه کنید: “تئوری ما در باره تعیین سازماندهی کار توسط وسایل تولید.”).

کشف درک ماتریالیستی تاریخ و به­عبارت دقیقتر ادامه و گسترش پیگیر ماتریالیسم برعرصه پدیده­های اجتماعی دو نقص عمده تئوریهای تاریخی پیشین را برطرف کرد. نخست اینکه، این تئوری­ها در بهترین حالت فقط انگیزه­های اندیشه­ای فعالیت تاریخی انسانها را بررسی می­کردند، بی­آنکه منشاء پیدایش این انگیزه­ها را بررسی کرده و قانونمندی عینی را در تکامل سیستم مناسبات اجتماعی دریابند و ریشه­های این مناسبات را در درجه تکامل تولید مادی بجویند. دوم آنکه تئوری­های پیشین همانا فعالیت توده مردم را در برنمی­گرفتند در حالیکه ماتریالیسم تاریخی برای نخستین­بار امکان داد تا شرایط اجتماعی زندگی توده و تغییر این شرایط با دقت علوم طبیعی بررسی شود. “جامعه شناسی” و تاریخ­نگاری پیش از مارکس در بهترین حالت فاکت­های خام از هم گسیخته را روی هم می­انباشت و تصویری از برخی جوانب روند تاریخ به دست می­داد. مارکسیسم با بررسی مجموعه گرایشهای متضاد و رساندن سرنخ آنها به­شرایط دقیقا قابل تعیین، زندگی و تولید طبقات گوناگون جامعه، با طرد ذهنی­گری و خودسری در گزینش برخی اندیشه­های “فرمانروا” و یا در تعبیر و تفسیر این اندیشه­ها و با کشف ریشه­هایتمام اندیشه­ها و همه گرایشهای گوناگون در چگونگی نیروهای مولده مادی- راه پژوهش همه­گیر و همه­جانبه­ی روند پیدایش، تکامل و زوال صورت­بندیهای اجتماعی-اقتصادی را نشان داد. انسانها آفریننده تاریخ خویشند، اما منشاء انگیزه­های انسانها و به­ویژه توده انسانها کجاست؟ برخورد میان اندیشه، کششها و کوششهای متضاد از چیست؟ مجموعه این برخوردها میان همه توده­های جوامع بشری چگونه است؟ شرایط عینی تولید زندگی مادی که شالوده همه فعالیت تاریخی انسانها را تشکیل می­دهد چگونه است؟ قانون تکامل این شرایط کدام است؟ مارکس به­تمام این نکات توجه کرد و راه پژوهش علمی تاریخ را که با آنهمه جوانب گوناگون و سیر متضادش، روندِ واحد و قانونمندی است، نشان داد.”.

برگرفته از توفان شـماره ۲۲۰ تیرماه ۱۳۹۷ـ ژوئیه سال ۲۰۱۸

ارگان مرکزی حزب کار ایران(توفان)